Testament to dokument, który dla wielu osób jest symbolem ostatniej woli i sprawiedliwego rozrządzenia majątkiem. Zdarza się jednak, że po śmierci bliskiego pojawiają się wątpliwości co do jego ważności czy został sporządzony świadomie, czy zgodnie z prawem i czy rzeczywiście odzwierciedla wolę zmarłego. W takich sytuacjach pojawia się możliwość podważenia testamentu.
Czym jest testament?
Z punktu widzenia prawa testament jest jednostronną czynnością prawną, w której testator osobiście i przy zachowaniu określonej formy – rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. To nic innego jak dokument, w którym spadkodawca zapisuje swoją ostatnią wolę i powołuje do spadku wybrane osoby lub instytucje, jednocześnie zmieniając ustawowy krąg dziedziczenia.
Czy testament można podważyć?
Choć unieważnienie testamentu nie należy do łatwych, przepisy przewidują taką możliwość. W praktyce można kwestionować zarówno testament własnoręczny, ustny, jak i notarialny. Trudność postępowania zależy m.in. od formy, w jakiej testament został sporządzony, a także od okoliczności towarzyszących jego powstaniu.
Przesłanki nieważności testamentu
W pierwszej kolejności należy odwołać się do treści art. 945 k.c.:
1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Do przesłanek nieważności testamentu odnosił się także Sąd Najwyższy w orzecznictwie.
„(..)w przypadku braku swobody w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli osoba składająca oświadczenie czy sporządzająca testament może działać z należytym rozeznaniem, tj. rozumieć treść, znaczenie i konsekwencje prawne składanego przez siebie oświadczenia woli oraz mieć świadomość oddziaływania na nią czynników zewnętrznych oraz rozumieć znaczenie konsekwencji uwzględnienia tych czynników, ale z powodu oddziaływania na tę osobę również czynnika wewnętrznego np. choroby i spowodowanej tym utratą sił, wyłączona jest u niej możliwość swobodnego (wolnego, nieskrępowanego) powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Obejmuje to sytuację, w której zarówno podjęta decyzja i wyrażona w jej następstwie wola ze względu na oddziaływanie tego czynnika wewnętrznego tkwiącego w osobie składającej oświadczenie woli (sporządzającej testament) jest zdeterminowana wyłącznie lub w przeważającej części – jak przyjął to Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11 – oddziaływaniem tego czynnika wewnętrznego tkwiącego w tej osobie. Ze względu na siłę oddziaływania tego czynnika wewnętrznego osoba ta nie ma więc możliwości podjęcia decyzji i wyrażenia woli innej niż to wynika także z oddziaływania na tę osobę sugestii osób trzecich.”
Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 września 2024 r. II CSKP 307/23
Jak podważyć testament?
Samo zakwestionowanie treści testamentu nie sprawi jeszcze, że stanie się on nieważny. Konieczne jest postępowanie sądowe i uzyskanie stosownego orzeczenia.
Możliwości jest kilka:
- w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku,
- w toku sprawy o zachowek,
- w trakcie procesu o wykonanie zapisu testamentowego,
- poprzez wniosek o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Podważenie nie jest możliwe przed notariuszem ani w drodze urzędowej – zawsze musi odbywać się poprzez drogę sądową.
Jakie dowody mogą być istotne dla sądu?
Sąd nie uzna testamentu za nieważny tylko dlatego, że uczestnicy postępowania tak twierdzą. Niezbędne są dowody, np.:
- nagrania lub zeznania świadków potwierdzające, że spadkodawca został zmuszony do sporządzenia testamentu,
- dokumentacja medyczna wskazująca, że testator nie był świadomy swoich czynów,
- opinie biegłych psychiatrów lub psychologów.
Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 maja 2024 r., sygn. akt II CSKP 1048/22 kluczową rolę w ocenie stanu zdrowia spadkodawcy odgrywa biegły:
„Nie budzi wątpliwości, że badanie oraz ocena stanu psychicznego testatora wymaga wiadomości specjalnych, zatem kluczową rolę w postępowaniu sądowym dotykającym tego problemu pełnią biegli, którzy są w stanie posiłkując się dokumentacją lekarską i pozostałymi zgromadzonym w sprawie materiałem dowodowym określić stan zdrowotny spadkodawcy i ocenić możliwość podjęcia przez testatora decyzji i wyrażenia woli w sposób świadomy i nie warunkowany patologicznym procesem chorobowym.”
Skutki uznania testamentu za nieważny
Jeśli testament zostanie skutecznie podważony, sąd uzna go za nieważny od samego początku. Wtedy do dziedziczenia dojdzie na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o dziedziczeniu ustawowym lub na podstawie innego testamentu (np. wcześniej sporządzonego, a odwołanego w nieważnym testamencie).
Podsumowanie
Podważenie testamentu to poważna sprawa i zawsze wymaga zaangażowania sądu. Każdy, kto ma w tym interes, może żądać uznania go za nieważny, ale tylko wtedy, gdy przedstawi wiarygodne dowody potwierdzające spełnienie jednej z przesłanek z art. 945 k.c.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 2025.1071 t.j.);
Orzecznictwo:
- Postanowienie Sadu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 września 2024 r., sygn. akt II CSKP 307/23,
- Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 maja 2024 r., sygn. akt II CSKP 1048/22.
